Yazı Bilinci: Alfabetik İlkeleri Yapılandırma

Alfabetik ilkeleri yapılandırma  yazma öğrenme alanının önemli bir alt alanıdır. Okuma öğrenme alanında verilen alfabetik ilişkileri keşfetme alanından  farklıdır.

Alfabetik ilişkileri keşfetme,  sözlü dil ile yazılı dil arasındaki ilişkileri keşfetmeyle ilgilidir. Oysa alfabetik ilkeleri yapılandırma,   öğrencinin yazılı dilin ilkelerini öğrenmesine ve zihninde yapılandırmasına yöneliktir. Alfabetik  ilkeler,  harflerin şekilleri,  yazımı,  büyük küçük harflerin yazımı,  yazı yönü,  kelime aralarındaki boşluklar,  bitişik yazıda bağlantılar yapma,  vb.  hususları içermektedir.

Yazma öğretim sürecinde öğrencilerin alfabetik ilkeleri yapılandırması  ve iyi kavraması sağlanmalıdır. Alfabetik ilkeleri yapılandırma çalışmalarında bitişik eğik yazı kullanımına dikkat edilmelidir. Çalışmalar özenle yapılmalıdır. Alfabetik ilkelerle ilgili olarak öğrenciye kazandırılacak bazı bilgi ve beceriler  aşağıda verilmektedir.

Alfabetik İlkeler

 Alfabetik bir dilde yazma öğrenmek için önce alfabetik ilkeleri iyi bilmek gerekmektedir.  Alfabetik  ilkeler,  harflerin şekilleri,  yazımı,  büyük küçük harflerin yazımı,  yazı yönü kelime aralarındaki boşluklar,  bitişik yazıda bağlantılar yapma,  vb.  hususları içermektedir. Bunların içinde en çok üzerinde durulanı harflerin şekilleri ve  yazımı olmaktadır. 

Harflerin şekilleri

 Yazma öğretiminde kullanılan yazıya göre harflerin şekilleri, yazım yönü ve doğru yazımı öğrencilere öğretilmelidir.  Öğrenci harflerin şekillerini  ve nasıl yazılacağını doğru bir şekilde bilmelidir.  Harflerin başlangıç ve bitiş noktaları,  alt ve üst uzantıları gösterilerek,  defterdeki çizgileri izleyerek yazması sağlanmalıdır.  Öğrenciye harfler,  yönleriyle ve bazı hareketleriyle  birlikte kavratılırsa hatırlanması   kolay  olmaktadır.  Bitişik eğik yazıda yazım yönü ve bağlantılar iyi öğretilmelidir.   Öğretmen  her harfin  yazımına rehberlik etmelidir.  Harflerin üzerinden geçerek yapılan alıştırmalara yer verilmelidir.  Görsel ipuçlarını (harfin oklarla yazım yönünü gösterme) kullanmalı,  harfleri bellekten yazdırma (bakmadan yazma ) çalışmaları yapmalıdır.  Harf yazım çalışmaları eğlenceli ve zengin etkinliklerle yürütülmelidir. Kuru,  ritmik ve sıkıcı tekrar çalışmalarına yer  verilmemelidir.  Yazı  yanlışlıkları anında düzeltilmeli,  yanlış öğrenmelere ve alışkanlıklara  izin verilmemelidir.

Harflerin yazımı  şekillerinden etkilenmektedir. Bazı harflerin yazımı  daha kolay olmaktadır. Harflerin yazımı öğretilirken   kolay yazılanlardan  başlamak, yazma öğretim sürecinde etkili olmaktadır. F. G. French’in araştırmalarına göre,  Latin harfleri yazım durumuna göre  altı gruba ayrılmaktadır. Son gruplardaki harfler daha zor yazılmaktadır.  French’in sıralaması şöyledir :

1. Kolay çizgilerden oluşan harfler : i, ı, l, t, u gibi .
2. Sağa doğru yukarıdan bir çizgi ile yazılan harfler : n, m, h, k, p, b gibi.
3. Sola doğru yazılan yuvarlak harfler : o, e, c gibi.
4. Sola doğru yukarıdan bir çizgi ile yazılan harfler : a, d, g gibi.
5. Yukarı doğru yazılan harfler : v, r gibi.
6. Karışık yazılan harfler : s, f, j, y, z gibi ( Güneş, 2000).

Okuma-yazma  çalışmalarında  yazımı zor olan harflerin ilk derslerde verilmemesine dikkat edilmelidir. Yazımı zor harflerin üzerinde durulması, ayrıntılarının iyi verilmesi,    öğrencinin öğrenme  sürecini kolaylaştırıcı olmaktadır.

Harflerin büyüklüğü çocuğun görebileceği büyüklükte olmalı

Harflerin büyüklüğü

Yazma öğretiminde öğretilecek harflerin normal büyüklükte olması, uygun çizgi aralıklarına yerleştirilmesi ve küçük harflerle öğretime başlanması gibi hususlar büyük önem taşımaktadır. Harflerin büyüklüğü çocuğun görebileceği büyüklükte olmalı, küçük harflerin gövde ve uzantıları eşit uzunlukta bulunmalıdır. Araştırmalara göre,  öğrencilerin gözüne en uygun harf  boyu gövde ile uzantılarının eşit olduğu biçimlerdir. Bir harfin uzantısının gövdeye göre kısa olması, diğer harflerle karıştırılmasına neden olmaktadır. Örneğin,  böyle bir oranlamada  “a” ile “d” ve “n” ile “h” harfleri birbirine çok benzemekte ve öğrencinin gözü bu küçük ayrıntıları fark edememektedir. Bu durum harflerin tanımasını ve yazımını zorlaştırmaktadır. Yazma öğretiminde harf boylarına dikkat edilmelidir.

Harf boyları kadar harf gövdeleri ve uzantılarının yazımına da dikkat edilmelidir.  Harf gövdeleri ve uzantılarının aynı çizgi üzerine yazılması, yazının okunabilirliği,  kelimelerin hızlı tanınması, anlaşılması  ve estetik açıdan büyük önem taşımaktadır. Bunun için yazma öğretiminin başında  iki çizgi tek aralıktan oluşan satır aralığı, daha sonra  dört çizgi ve üç aralıktan oluşan  yazı çizgileri kullanılmalıdır. Harf gövdeleri yazı çizgisinin ortasındaki iki çizgi arasına,  yukarıya doğru çıkıntılar üst çizgi aralığına, bacaklar ve  kıvrımlar aşağıya doğru,  alt çizgiye  yazılmalıdır. Bu hususlar çocuklara çeşitli etkinliklerle öğretilmeli,  yanlış yazımlar  düzeltilmelidir.

Yine yazı öğretimine küçük harflerle başlanması da önemli olmaktadır. Okuma ve yazma sürecinde küçük harfler daha fazla kullanılmaktadır. Örneğin, 12 punto ile yazılmış bir ders kitabının tam dolu bir sayfasında ortalama 35 satır, her satırda ise ortalama 60 harf yer almaktadır. Böylece  bir sayfada ortalama 2100 harf bulunmaktadır. Bunun 2000’i küçük harflerden, 100 harfi de büyük harflerden oluşmaktadır. Yani küçük harfler daha çok kullanılmaktadır. Bu nedenle, yazı öğretimine küçük harflerle başlamak,   küçük harflerin önemine ve  öğretimine ağırlık vermek   yerinde olmaktadır.

Harf bağlantıları

Bitişik eğik yazıda harfler arasında bağlantılar yapılmaktadır.  Bu bağlantılar yazının açıklığı için zorunlu olmaktadır. Öğrencilere harfler ve harf bağlantı çizgileri  iyi öğretilmelidir. Yazı yazarken hangi çizgilerin harf,  hangilerinin de bağlantı çizgileri olduğu  sık sık sorularak kontrol edilmelidir.  Eğer öğrenci bunu ayıramıyor ya da iki harfi bir harf gibi gösteriyorsa ayrıntıları öğrenememiş demektir.  Diğer taraftan bitişik yazıda harflerin birbirine nasıl bağlanacağını da iyi öğretmek  gerekmektedir.  Harflerin yazılışı yukarıdan başlamakta ve aşağıda bitmektedir. O halde bir harfin bittiği yerden onu takip eden harfe başlamak,  soldan sağa ve aşağıdan yukarıya gitmek için eğik bir çizgi çizilmektedir. ”A, c, g, i, j, m, n, o, p, r, s, u, v, y, z” harflerine geçmek için soldan sağa bir çizgi çizilmektedir.  Bitişik eğik yazıda,  harfler üstten bağlanmakta ve harflerin noktaları ile noktalama işaretleri kelime yazımı bittikten sonra konulmaktadır.   Büyük harflerden “F,  N,  P,  V,  T ” harfleri yazılış özelliği nedeniyle kendinden sonra gelen küçük harflerle bağlantılı yazılmamaktadır.

Yazı yazarken hangi çizgilerin harf,  hangilerinin de bağlantı çizgileri olduğu  sık sık sorularak kontrol edilmelidir.

Yazı yönü

Soldan sağa, yukarıdan aşağıya yazım yönleri harflerimizi yazmada temel yönlerdir.  Öğrenci yazı yönlerini  okul öncesi dönemde öğrenmektedir. Öğretmen okuma-yazmaya hazırlık ve başlama aşamasında yönlere tekrar dikkat çekmelidir.  Yönlere dikkat çekmek için oklar,  resimler,  şekiller  kullanılabilir.  Yazım yönüyle birlikte harflerin  başlangıç ve bitiş noktaları ile bağlantıları gösterilmelidir.

Harflerin yazım yönü ve başlangıç noktaları üzerinde de çok durulmaktadır.  Latin harflerinin kolay ve hızlı yazımına ilişkin çeşitli araştırmalar yapılmış ve harflerin   yazım yönleri tek tek  belirlenmiştir.  Bu  araştırmalarda bir harfi hızlı ve güzel yazabilmek için eli kaldırmadan daha az hareketle yazmanın gereği ortaya çıkmıştır. El hareket yönlerinin daha çok yukarıdan aşağı ve soldan sağa olması yazı öğretimini kolaylaştırdığı saptanmıştır.  Yazı yönünün öğrencinin kas gelişimine uygun olması da yazı öğretimini kolaylaştırmaktadır.  Çalışmalarda bunlara dikkat edilmelidir.

 Boşluklar

Yazma öğretiminde harfler ve kelimeler arasındaki boşluklar üzerinde de durulmalıdır. Boşluklar kelimenin sınırlarını, kelimenin başladığı ve bittiği yeri göstermektedir. Aynı zamanda okunabilirlik,   estetik ve  dikkat çekme açısından  önemlidir.  Boşluklar göze hoş gelecek bir şekilde dengeli ve uyum içinde olmalıdır. Harf,  kelime ve satır aralıklarındaki uyum,  kolay ve rahat okunabilirliği sağlamalı,  öğrencinin gözünü yormamalıdır.  Kelimeler arasındaki boşluklar  başlangıçta  kalem veya parmak kullanarak  kavratılabilir.  Ancak sonraki çalışmalarda buna  izin verilmemelidir. Öğrenci,   boşlukları  gözü ile ayarlamalı ve giderek bunu alışkanlığa dönüştürmelidir.

Alfabetik İlkeleri Yapılandırma Etkinlikleri

Anaokulundan itibaren alfabetik ilkeleri yapılandırma ve yazı sisteminin özelliklerini kavratmayla ilgili olarak öğrencilere çeşitli çalışmalar  yaptırılmalıdır.   Bu çalışmalar sırasında  özellikle aşağıdaki hususların iyi anlaşılması sağlanmalıdır:

• Yazının hareket yönleri nedir? Bunlara paralel olarak okuma yönleri nedir? (Latin dillerinde soldan – sağa , sonra yukarıdan – aşağıya ).
• Yazıyı oluşturan birimler nasıl gösterilmektedir?(Alfabetik dillerde sözlü dilin en küçük birimi olan sesler yazılı dilde  harflerle gösterilmektedir).
• Harfler nasıl yazılmaktadır? (Bitişik eğik yazı, küçük harfler, büyük harfler, gibi).
• Her harfe uygun olan seslendirme işlemi nasıldır?
• Harflerin yazım yönleri nelerdir? Farklı yönler, ters yönler nedir? Örneğin,  “b” ve “d” birbirinin ters yönünde yazılan harflerdir. Tıpkı  “u” ve  “n”  harflerinde olduğu gibi.
• Kelimenin sınırları nasıl belirlenir, hangi yazılar kelimedir?(boşluklar)
• Noktalama işaretleri nasıl belirlenir, hangileridir?
• Yazılı işaretlerin anlamının değişmez olduğu, aynı biçimde yazılan kelimelerin aynı şekilde  okunduğu,  aynı şekilde seslendirilen  kelimelerin de aynı biçimde yazıldığı,     bilgiler verilmelidir.

           Alfabetik ilkeleri yapılandırma öğrencinin yazı sistemini iyi anlamasına ve yazma becerilerinin gelişmesine katkı getirmektedir. Bu çalışmalarla harflerin yazımını,  yönünü,  büyük,  küçük harfleri,  kelime arasındaki boşlukların önemini,  harflerin bağlantılarını, gövde ve uzantılarının nasıl  yazılacağını, vb.  alfabetik ilkeleri  öğrenmektedir.  Bu bilgiler söylenerek geçilmemelidir. Yazma öğretimindeki ilerlemeye paralel,  çeşitli etkinliklerle öğrencinin zihninde  bu ilkeleri yapılandırması ve yazı yazarken kullanması sağlanmalıdır.